Temat: Rodzina jako motyw literacki. Omów i oceń wzorce rodzinne prezentowane w literaturze dwóch wybranych epok.
Cechą charakterystyczną literatury jest to, że istnieje szereg motywów, które powracają niezależnie od epoki. Wszelakiego rodzaju toposy, symbole zachowania człowieka i jego kondycji, które w każdej epoce zyskują nowy wymiar, jednym z takich motywów jest właśnie motyw rodziny w literaturze. Rodzina w życiu człowieka odgrywa ważną rolę. W niej człowiek żyje, wychowuje się, zdobywa doświadczenia, kształtuje charakter, osobowość, tworzy własny system wartości .Z rodziną jesteśmy związani przez całe życie. Najpierw jako dzieci, później rodzice własnych dzieci itd. Twórcy od najdawniejszych czasów podejmowali temat rodziny. Gdy omówię poszczególne utwory, będą mogli Państwo zauważyć, że pojawi się model rodziny pełnej, szczęśliwej, wzorowej, będzie również rodzina rozbita, nieszczęśliwa, niepełna, pozbawiona albo matki. Motyw rodziny jest bardzo popularny w literaturze, pojawia się w każdej niemal powieści traktującej o losach bohatera i zbiorowości . Śledząc losy danej rodziny możemy lepiej poznać główne postaci utworu, zidentyfikować się z nimi, bądź poddać krytyce sposób ich postępowania. Jako, że motyw rodziny został poruszony wiele razy w każdej epoce, nie sposób w przeciągu piętnastu minut omówić całe to zagadnienie. Chciałabym jednak na podstawie kilku pozycji z literatury pozytywizmu i młodej polski, które moim zdaniem zasługują na szczególne wyróżnienie, odsłonić przed państwem choćby wierzch tej góry lodowej jaką są wizje rodzin w literaturze tych dwóch epok. Przyjrzyjmy się im bliżej.
Pozytywizm, podobnie jak romantyzm, miał w Polsce specyficzny charakter. Wynikało to z nietypowej sytuacji politycznej kraju znaj-dującego się pod zaborami. Wydarzeniem decydującym o przyjęciu światopoglądu pozytywistycznego było powstanie styczniowe z 1863 roku. Dramat kolejnego pokolenia, które zerwało się do walki zbrojnej i przegrało, spowodował odrzucenie romantycznych ideałów, rezygnację z koncepcji walki niepodległościowej i zwrócenie się ku programowi realizmu politycznego. Pozytywiści stwierdzili, że skoro nie dało się zwyciężyć wroga zbrojnie, trzeba dokonać tego inaczej. Doszli do wniosku, że najlepszą metodą będzie przeprowadzenie przemian ekonomicznych i społecznych, które zapewnią dostatek wszystkim warstwom narodu i skupią je na wspólnym działaniu dla wspólnego dobra.
Pozytywizm polski przejął główne nurty filozofii zachodnioeuropejskiej, uwzględniając specyfikę sytuacji kraju, zaproponował także własną, polską drogę rozwoju: praca organiczna – koncepcja związana z ewolucjonizmem, zakładająca, że społeczeństwo jest organizmem, w którym wszystkie elementy muszą harmonijnie współgrać, by być jednością narodową (teoria solidaryzmu narodowego);praca u podstaw – przekonanie o tym, że aby organizm, czyli naród, mógł stanowić rzeczywistą jedność, konieczne jest zauważenie najniższych warstw społecznych i na drodze edukacji uczynienie z nich pełnoprawnych członków społeczeństwa.Polska nie była jednak jednolitym organizmem ani społecznym, ani gospodarczym.
Pierwszym utworem, który Państwu zaprezentuje będzie „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. W swej powieści pisarka skontrastowała ze sobą dwie rodziny – szlachecką familię Korczyńskich i rodzinę chłopów z pobliskiej wioski- Bohatyrowiczów. Członkowie rodu Korczyńskich nierzadko są sobie obcy, wzajemnie się nie rozumieją i nie wspierają – tak jest w przypadku Benedykta Korczyńskiego i jego histerycznej żony Emilii oraz Zygmunta Korczyńskiego i jego matki Andrzejowej Korczyńskiej. Syn odpłaca matce za miłość i poświęcenie niewdzięcznością-wyrzuca jej, że powstańcza (szkodliwa!) działalność ojca „zamknęła” mu drogę do malarskiej sławy za granicą. Jako rekompensatę za tę „krzywdę” proponuje sprzedaż majątku i wyjazd z Polski. Członkom tej rodziny niezwykle trudno się porozumieć – Benedykt, który uparcie walczy o utrzymanie rodzinnego majątku, długo czuje się osamotniony wśród swoich bliskich. W końcu udaje mu się zrozumieć, że chociaż nigdy nie zbliży się do swej egzaltowanej i chimerycznej żony, ma prawdziwe oparcie w siostrze Marcie, synu Witoldzie i Justynie.
Rodzina Bohatyrowiczów wyznaje zupełnie inne zasady- dbałość o tradycję, wzajemny szacunek krewnych. Głową rodu jest były powstaniec styczniowy, Anzelm, którego wszyscy otaczają ogromnym szacunkiem i czcią. Nestor rodu jest osobą niezwykle doświadczoną przez los: powrócił z wojny ciężko ranny i zapadł na melancholię, ale mimo to (a może właśnie dlatego!) krewni słuchają go i liczą się z jego zdaniem. Janek Bohatyrowicz kocha stryja, matkę i siostrę, dla których jest w stanie zrobić wszystko. Orzeszkowa ukazuje zatem wieś jako idealne sielankowe miejsce, a Bohatyrowiczów jako wzorzec rodziny.
Socjologiczne spojrzenie na miasto i jego mieszkańców, zwłaszcza na peryferie i proletariat, nabierało w literaturze realizmu szczególnego znaczenia. Pisarze obdarzeni wrażliwością musieli dotknąć tej tematyki, wymagała tego także filozofia epoki (praca organiczna, praca u podstaw). Podobnie jak dzieci i Żydzi, biedota miejska jest częstym bohaterem utworów. Zadaniem pisarzy stało się pokazanie życia tej warstwy społecznej i uwrażliwienie na jej los. Literatura apelowała o niepozostawianie tych ludzi samym sobie. Sugerowała, że konieczna jest pomoc całego narodu, zwłaszcza że najniższe warstwy narodu stanowią realną siłę społeczną i gospodarczą.
W noweli „Nasza szkapa” Maria Konopnicka przedstawia realistyczny obrazek z życia ubogiej rodziny robotniczej. Poznajemy szczegóły dotyczące warunków jej życia codziennego, ubioru i pożywienia. Dowiadujemy się, że rodzina piaskarza mieszka w jednej izbie, wyposażonej w podstawowe, skromne sprzęty użytku domowego (szafa, dwa łóżka, piec, stół, krzesła). Gdy brakuje pieniędzy, jedzą ziemniaki z solą. czerstwy chleb, kaszę lub wodziankę. „Tego dnia bardzośmy długo śniadania nie jedli; a obiadu to też nie było. Myślałem, że mnie ojciec po chleb pośle, ale nie. Piotrusiowi tylko dostała się wczorajsza kromka”. Noszą połataną odzież. Izba, w której mieszkają, przesiąknięta jest wilgocią i chłodem. Choroba matki i bezrobocie ojca powodują całkowitą ruinę rodziny. Dzieci nie uczą się, nie mają książek ani zabawek. Życie ich rodziców to ciężka praca i wieczne zmartwienie, czy starczy pieniędzy na chleb oraz komorne. Obraz społeczności zamieszkującej warszawskie przedmieście wzbogacają postacie: stróżki, maglarki, kucharki, dorożkarza i Żydów handlujących starzyzną. Głównym problemem noweli jest ukazanie kontrastu w pojmowaniu rzeczywistości przez dzieci i dorosłych. Narratorem jest Wicek, kilkuletni chłopiec, jeden z synów Mostowiaka. Poznajemy więc wydarzenia ukazane oczami dziecka. Wicek wypowiada się w imieniu swoim i rodzeństwa. Z relacji chłopca dowiadujemy się, że wyprzedaż sprzętów bracia traktują jak wspaniałą zabawę przysłaniającą obraz rodzinnej tragedii (nędza, choroba i śmierć matki). Przeciwstawienie wesołości dzieci ich rozpaczliwemu położeniu powoduje, że czytelnik, a także ja sam odczuwam ogromne współczucie dla ich losu.
Bez rewolucji francuskiej być może nie byłoby romantyzmu, a bez klęski powstania styczniowego prawdopodobnie nie zmieniłoby się myślenie Polaków o niepodległości. W przypadku Młodej Polski moment historyczny był niezwykle istotny. Kształt filozofii i literatury tej epoki zdeterminował zbliżający się koniec wieku. Powodował on, że ludzie czuli się wyjątkowo zagubieni w świecie dotychczasowych wartości. Mieli poczucie kryzysu, upadu ideałów. Dlatego ludziom schyłku wieków towarzyszyło przekonanie o bezsensie świata, o niemocy człowieka jako jednostki, o tym, że wszystko zmierza ku upadkowi. Taki światopogląd to dekadentyzm. Paradoksalnie ta dekadencka i schyłkowa epoka była czasem rozkwitu różnych form artystycznej aktywności. Inny termin określający epokę to modernizm, który znaczy po prostu nowoczesność i określa dążenia epoki do odrębności, krytycznego ustosunkowania się do tradycji i odcięcia od przeszłości, od poprzednich epok.
Najbardziej znienawidzoną postacią epoki był mieszczanin. Dla modernistów był symbolem tego, co małostkowe i przyziemne. Jedynym jego celem są pieniądze i właśnie im podporządkowuj wszystkie działania. W bardzo krytyczny sposób przedstawia filistra dramat zatytułowany „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. Autorka sportretowała w nim typową mieszczańska rodzinę.
Jej członkowie są zakłamani i pozbawieni wszelkich zasad. Głową rodu jest „straszna mieszczanka” – pani Dulska. Pisarka konsekwentnie pozbawia ją jakichkolwiek cech pozytywnych – bohaterka jest obłudna, zakłamana, ograniczona umysłowo, obrzydzenie budzi nawet jej wygląd zewnętrzny (jest zaniedbana i ubrana w podarte stroje). Dopełnieniem pani Dulskiej jest jej wiecznie milczący mąż. Pani domu całkowicie go zdominowała, nie liczy się z nim, traktuje jedynie jako „dostarczyciela” pieniędzy. Trójka dzieci Dulskich reprezentuje trzy różne charaktery: Zbyszko, „lampartujący” się po kawiarniach, to „złoty młodzieniec”, zepsuty i znudzony życiem, niezdolny do działania; Hesia jest z kolei sprytna i cyniczna, doskonale zdaje sobie sprawę z zakłamania matki, ale ta sytuacja jej odpowiada; Mela to chorowita dziewczyna, naiwna idealistka, i jak ocenia to siostra – doskonały materiał na starą pannę. Rodzina Dulskich przedstawiona przez Zapolska, która szczerze nienawidziła drobnomieszczaństwa i jego obłudnie pojmowanej „moralności”, to typowe mieszczańskie „piekiełko”. Ambicją pani Dulskiej jest zatrzymanie wszelkich brudów „w czterech ścianach własnego domu”, co oznacza konieczność ukrywania ich przed osobami z zewnątrz, udawanie harmonii rodzinnej, tworzenie nieprawdziwego obrazu na użytek obcych. Ta rodzina jest tak naprawdę siedliskiem największego fałszu i zakłamania, członkowie familii nie lubią się nawzajem i wykorzystują. Nie istnieją tu żadne trwałe wartości oparte na miłości, zaufaniu, współpracy. Dulscy to modelowy przykład rodziny w stanie rozkładu- jej członkowie konkurują ze sobą i wzajemnie trzymają w szachu.
Ostatnim utworem, którym się posłużę, będą „Chłopi” Władysława Reymonta. Dla bohaterów tej powieści najważniejsza była ziemia, to właśnie ją kochali bardziej od swych rodzin, Reymont ukazał nam obraz życia wsi, w którym najważniejsza jest praca. Rodzina to ważny temat w „Chłopach”, to wokół niej zbudowane są niemal wszystkie wątki. Poznajemy rodzinę Borynów (Maciej z żoną Jagną, Antek z żoną Hanką, Józka), kowalów (zięć Macieja z jego córką – Magdą), wójtów, Kozłów, Kłąbów, organistów czy Paczesiów (Dominikowa z Jagną, a później dwoma synami – Szymkiem i Jędrzychem). Fundamentem każdej z tych rodzin jest solidarność, gdy nadchodzą złe dni, i ogromna miłość, niewidoczna może w codziennych chwilach, lecz ujawniająca się w kulminacyjnych momentach dzieła (bitwa o las, głosowanie w sprawie budowy szkoły, wzajemna pomoc w polu pod nieobecność lipeckich mężczyzn). Choć pozornie między członkami rodziny Borynów, a dokładniej Maciejem i Antkiem, panowała oschłość, a nawet nienawiść podsycana kolejnymi kłótniami najpierw o ziemię, a później o Jagnę – jednak w krytycznym momencie bitwy o las mężczyźni udowodnili, że w ich żyłach płynie ta sama krew. Do historii literatury przeszła następująca scena: „Naraz Boryna otworzył oczy i długo patrzał w Antka, jakby sobie nie wierząc, aż głęboka, cicha radość rozświeciła mu twarz, poruszył ustami parę razy i z największym wysiłkiem szepnął: – Tyżeś to, synu?… Tyżeś?… I omdlał znowu”. Rodzina Macieja Boryny ma charakter patriarchalny (mężczyzna głową rodziny). Stary Boryna decyduje o przyszłości swych dzieci, utrzymuje je i nie zgadza się przypisać na nie majątku. Więzy rodzinne ustępują racjom majątkowym (np. po śmierci ojca Antek prowadzi spór ze starszą siostrą o majątek). Powodem waśni rodzinnych staje się małżeństwo Macieja z młodszą od niego i urodziwą Jagną, dla której będzie on bardziej hojny niż dla własnych dzieci. W rodzinie Antka do pewnego momentu tylko on decyduje o wszystkim. Nie kocha swej żony i nie szanuje jej. Hanka stopniowo zdobywa zaufanie męża, a gdy ten jest w więzieniu, ona zajmuje się całym gospodarstwem i opiekuje się starym Boryną. Prawdziwe życie rodzinne Hanki i Antka rozpoczyna się po jego wyjściu z więzienia i objęciu ojcowizny. Rodzina ukazana jest jako ludzie mieszkający pod jednym dachem, walczących ze sobą o każdą piędź ziemi. To właśnie ziemia, posiadanie jej i praca na niej przesłaniają im więzy rodzinne. Dzieci najpierw upominają się o przepisanie im majątku po czym tracą wszelki szacunek do rodziców, teraz oni są właścicielami więc są ważniejsi i mogą odebrać rodzicom wszystko nawet dom: „i łóżko mi wziena … ani tej szczapy drzewa nie pozwoli … i każdą łyżkę strawy wypomina … na żebry wygania …”.
Jak widać rodzina jest jednym z motywów przewodnich w literaturze zarówno pozytywizmu, jak i Młodej Polski. Różnie ujmowano ten temat, z rozmaitych punktów widzenia i w odmiennych celach Na tle rodziny poznajemy losy głównych bohaterów, dowiadujemy się o przeszłości, wyznawanych tradycjach, obyczajach. W literaturze każdej z tych epok pisarze wyrażają własne stanowisko wobec rodziny, tradycji, korzeni z jakiej się wywodzą ich bohaterowie, dbają także o to, by ukazać wzorzec, model prawdziwej rodziny na przykładzie postaci pozytywnych. Ukazana na tle wydarzeń społecznych litycznych rodzina to świadectwo epoki, w jakiej przyszło żyć twórcom literatury. To również prawdziwa rzeczywistość, która nas otacza. Nie mniej jednej nie brak też antywzorców, tak jak to mamy w przypadku dramatu Zapolskiej, waśni i kłótni Borynów. Motyw rodziny jest motywem bardzo popularnym jak widzimy, ale sposób ukazania tego tematu jest zróżnicowany i uzależniony od zamysłu autora i rzeczywistości w jakiej żył. To samo tyczy się funkcji, jakie pełni ów motyw. Ze względu na bogactwo literatury pozytywizmu i Młodej Polski, porównując obrazy rodzin, uważam, że nie należy ich szufladkować. Każda reprezentuje bowiem sobą coś innego, czego innego uczy, przed czymś innym przestrzega. Już te kilka przykładów rodzin, które Państwu dzisiaj zaprezentowałam, świadczy o tym, jak intrygujące i niepoślednie miejsce zajmuje motyw rodziny w literaturze. Przytoczone przykłady rodzin, ich losów, problemów, postaw i pragnień wyraźnie dowodzą, że nie sposób wysnuć jakiejś jednej, ogólnej prawdy o nich. Dlatego też nie ma uniwersalnego modelu rodziny, który byłby aktualny dla epoki pozytywizmu czy też modernizmu. Dziękuję.
Imię i nazwisko: Data:
Klasa:
Pesel:
KONSPEKT
Temat: Rodzina jako motyw literacki. Omów i ocen wzorce rodzinne prezentowane w literaturze dwóch wybranych epok.
I .Literatura podmiotu:
1.Konopnicka, M. Nasza szkapa[w:] tejże, Nowele. Lublin: Wydawnictwo BIBLIOS, 2001.
2.Orzeszkowa, E. Nad Niemnem. Kraków: wydawnictwo GREG, 2007.
3.Reymont, W. Chłopi. Warszawa: Świat książki, 2006.
4.Zapolska, G. Moralność Pani Dulskiej. Warszawa: Orkla Press Polska sp. z o.o. ,2006.
II. Literatura przedmiotu:
1.Kaczmarczyk, M. Encyklopedia szkolna. Kraków: Wydawnictwo ”GREG”,2008.
2.Makowiecka, M. Przewodnik po epokach: od romantyzmu do współczesności. Wyd.2. Warszawa : Świat Książki, 2006.
3.Stopka, D. Słownik motywów literackich. Kraków: Wydawnictwo GREG,2004.Rodzina.
4. Zawadzki, A. Epoki literackie. Bielsko-Biała: „ Wydawnictwo PARK Sp. z o.o.”, 2007.
III. Ramowy plan wypowiedzi:
1)Określenie problemu:
* Rodzina w życiu człowieka odgrywa ważną rolę;
2)Kolejność prezentowanych argumentów (treści): motyw rodziny w różnym wymiarze:
*krótka charakterystyka epoki pozytywizmu;
* „Nad Niemnem”- jako skontrastowanie ze sobą dwóch rodzin: szlacheckiej familii Korczyńskich i rodziny chłopów z pobliskiej wioski- Bohatyrowiczów;
Korczyńscy- jako rodzina kłótliwa, w której brak porozumienia i miłości;
Bohatyrowicze- jako rodzina wzajemnie się szanująca, która dba o tradycje;
* „Nasza szkapa”- jako realistyczny obrazek z życia ubogiej rodziny robotniczej;
* krótka charakterystyka epoki Młodej Polski;
* „Moralność pani Dulskiej”- jako wizja typowej mieszczańskiej rodziny, której członkowie są zakłamani i pozbawieni wszelkich zasad;
* „Chłopi”- jako ukazanie rodzin walczących ze sobą o każdy skrawek ziemi;
3)Wnioski:
* rodzina jest jednym z motywów przewodnich w literaturze zarówno pozytywizmu, jak i Młodej Polski;
*w literaturze każdej z tych epok pisarze wyrażają własne stanowisko wobec rodziny, tradycji, korzeni z jakiej się wywodzą ich bohaterowie, dbają także o to, by ukazać wzorzec, model prawdziwej rodziny na przykładzie postaci pozytywnych; nie brak też antywzorców, tak jak to mamy w przypadku dramatu Zapolskiej, waśni i kłótni Borynów;
*ze względu na bogactwo literatury pozytywizmu i Młodej Polski, porównując obrazy rodzin, uważam, że nie należy ich szufladkować; każda reprezentuje bowiem sobą coś innego, czego innego uczy, przed czymś innym przestrzega;
* nie ma uniwersalnego modelu rodziny, który byłby aktualny dla danej epoki ;
IV. Materiały pomocnicze:
*karta z cytatami
………………………………………………….. podpis własnoręczny