Informacje ogólne
Autorem jednego z najważniejszych pozytywistycznych utworów polskich jest Bolesław Prus, który w rzeczywistości nazywał się Aleksander Głowacki. Data powstania „Lalki” to 1887r.- 1889r. Wydawana była początkowo w odcinkach w „Kurierze Codziennym”. Jest to przyczyną chaosu kompozycyjnego. W całości wydana została w 1890r.
Interpretacja tytułu
Krytycy literaccy interpretują tytuł, jakoby był związany z postacią Izabeli Łęckiej. Jednak tak naprawdę chodzi tutaj o proces miedzy Krzeszowską i Stawską dotyczący lalki. Pokazuje jak trudny jest solidaryzm społeczny. Bolesław Prus przeczytał o takim procesie w gazecie i to wydarzenie zainspirowało go do naświetlenia różnic społecznych na tym przykładzie. Lalką można nazwać również Wokulskiego, który „grał” tak jak Łęcka mu „zagrała”. Kolejny związek z tytułem ma czynność jaką wykonywał codziennie rano Rzecki, który nakręcał lalki na sklepowej wystawie.
Gatunek utworu
Jak przystało na utwór pozytywistyczny jest to powieść realistyczna. Szczegółowe opisy miejsc oraz wątki historyczne mają ogromny wpływ na odzwierciedlenie realizmu.
Autor stosuje język ezopowy. Jest to język przemilczeń, alegorii i peryfraz. Jest to typowy sposób na cenzurę, której poddawane były wszystkie utwory.
Powieść „punktu widzenia” – prezentuje różne punkty widzenia, postrzeganie ludzi, zdarzeń. Inne punkty widzenia mają Rzecki i narrator trzecioosobowy. „Lalka” to powieść również polifoniczna (wielogłosowa) – prezentuje wiele stanowisk mówiących o postrzeganiu świata, ludzi itd. Łączy koncepcje światopoglądowe. Narrator nie określa, który system myślenia jest dobry. Niczego nie narzuca. Pozwala tylko zaobserwować te przekonania, może jedynie sugerować. Polifonia to wielogłosowość w duszy bohatera. Spieranie się dwóch różnych, skrajnych myśli.
Szczegółowe informacje
Powieść prezentuje różne klasy społeczne, od biedoty po bogate mieszczaństwo. Dzięki językowi ezopowemu, Prus może opisać powstanie styczniowe. Lata 1878- 1879 to czas współczesne autorowi, wtedy też rozgrywa się akcja utworu. Prezentuje dokładny opis miast takich jak Warszawa, Paryż czy Zastawek. Narracja pierwszoosobowa zastosowana została w „Pamiętniku starego subiekta”. Jest to narrator naiwny, nie posiadający zupełnej wiedzy na temat innych ludzi i zdarzeń. W innych częściach powieści narrator jest obiektywny i zna dokładne myśli bohaterów. Stosowana jest narracja personalna (mowa pozornie zależna) – narracja prowadzona z perspektywy bohatera. W utworze prezentowana jest również narracja auktorialna (odautorska) – narrator panuje nad światem, relacjonuje zdarzenia. Jest wszechwiedzący i można go utożsamić z autorem. Pamiętnik został wprowadzony po to, by wydłużyć czas akcji, odwołuje się nawet do czasów napoleońskich. Stosuje retrospekcje. Dzięki niemu poznajemy życie Wokulskiego zanim poznał Izabelę. Wzbudza to ciekawość czytelnika. Służy uprawdopodobnieniu, podaje mnóstwo szczegółów i detali. Prezentuje jak postrzega świat zwykły mieszczanin, przeciętny człowiek. Trudno człowiekowi zmieniać się pod wpływem realiów. Ukazuje jak każdy z nas bardzo indywidualnie postrzega świat. Jak bardzo można się mylić w ocenie wydarzeń. Naiwnie interpretuje pewne zdarzenia.
Bohaterowie
Stanisław Wokulski – człowiek dojrzały, przystojny i postawny. Miał czerwone ręce, dlatego Łęcka mówiła o nim „pień z czerwonymi rękoma”. Świadczy to, iż traktowała go za kogoś gorszej kategorii. Był introwertykiem. Miał oddanego przyjaciela dr. Szumana, który uważał, że tragedia Stasia tkwi w tym, że zakochał się za późno. Mówił o nim, że jest pozytywistą z duszą romantyka. Gdy poznajemy Wokulskiego ma on 45 lat.
Wokulski jest bardzo wrażliwym i ambitnym człowiekiem. Na jego życie determinująco wpływa uczucie do Izabeli. W podobny sposób działa tło historyczne. W niezwykle romantyczny sposób podchodzi do miłości. Miłość do Łęckiej była jego pierwszym, prawdziwym i głębokim uczuciem, dlatego tak bardzo to przeżywa. W młodości czytał poezję Mickiewicza i to ona tak głęboko wpłynęła na jego osobowość. Dla Wokulskiego kobieta jest bóstwem, ołtarzem, na którym należy się „spalić”. Ma zdecydowanie romantyczną koncepcję, ale działa jak typowy pozytywista. Jak romantyczny kochanek chce popełnic samobójstwo. Sprawia pozory pozytywisty. Jest totalnie wyalienowany ze społeczeństwa. Nie do końca zgadza się z romantyzmem, ale też nie przyjmuje koncepcji pozytywistycznej. Nieustannie analizuje życie. Dusza romantyczna nakazuje mu porzucenie wszystkiego i walkę za ojczyznę. O tym, że jest pozytywistą świadczy oddanie nauce. Realizował prace u podstaw, choć wiedział, że jego czyny to i tak tylko kropla w morzu potrzeb. Realizuje postulaty pozytywistyczne, ale czyni to romantycznie. Ztrudnia ludzi bez względu na narodowość. Prowadząc sklep jest pozytywistą, gdyż wciąż chce go powiększać. Pokazuje swoja romantyczna duszę zwalnaijąc Marczewskiego, który był dobrym subektem. Pomaga kobietom, które potrzebuja pomocy (Stawskiej i Magdalenie). Nie ma złudzen co do działalności ludziej, którzy pod przykrywką miłości do ojczyzny, dążą do zysku. Podejmuje współpracę, gdyż chce zbliżyć się do Izabeli.
Wokulski pochodzi z rodziny szlacheckiej. Jego ojciec przepuścił majątek rodu. Stanisław zatrudnił się w winiarni Hopfera. Nocami uczył się. Gdy pracował tam jego współpracownicy zgotowali mu niemiłą sytuację. Poszedł do piwnicy, a jego znajomi zabrali mu drabinę. Nie poddał się pomimo szyderczych żartów i śmiechu. Bez niczyjej pomocy wyszedł sam. Nie miał do nikogo pretensji w związku z tą sytuacją. Następnie rzucił pracę i zamieszkał u Rzeckiego. Poszedł na studia do Szkoły Głównej. Wziął udział w powstaniu styczniowym i został zesłany na Sybir. Nawet tam nie przestaje się uczyć. Poznaje Suzina, który zostaje jego przyjacielem mimo, iż jest Rosjaninem. Jest człowiekiem, który mało mówi o swoich uczuciach.
Relacje Wokulskiego z innymi
Krytycznie nastawiona do Stanisława jest Izabela Łęcka. Uważa, że jest z niższych sfer. Nie traktuje go jako mężczyznę, którym można się oczarować. Baronowa i baron Krzeszowscy również tak uważają. Zarzucają mu oszustwo z kupnem kamienicy za bezcen. Podczas potyczki Wokulskiego z baronem, Krzeszowski zarzuca mu, że jest marionetką w ręku Łęckiej. Dla Starskiego był nikim. Kuzyn Izabeli wyśmiewał się z niego, że nie umie angielskiego i nie potrafi zauroczyć kobiety. Stawski uważa siebie za amanta. Marczewski był krytycznie usposobiony do Wokulskiego, ponieważ ten wytykał mu oszustwo.
Julian Ochocki był pozytywnie nastawiony w stosunku do Wokulskiego, gdyż Staś zapisał mu pieniądze. Później połączyły ich wspólne zainteresowania i plan budowy maszyny latającej. Prezesowa lubiła Wokulskiego, bo był spokrewniony z jej dawnym ukochanym i widziała w nim prawdziwą miłość do Izabeli. Stawska uważała go, za dobrego, wrażliwego człowieka. Obniżył biednej kobiecie czynsz. Pomagał jej w szukaniu męża, który zaginął. Był bardzo dobry dla jej córki. Wydawał się być dla niej idealnym mężczyzną. Bracia Wysoccy szanowali Stanisława, ponieważ pomagał im finansowo.
Łęcki z pogłębiającymi się problemami finansowymi zaczyna traktować Stanisława jako potencjalnego męża jego córki. Wąsowska jest początkowo zachwycona Wokulskim. Później jednak zmienia zdanie, gdy przekonuje go do Łęckiej, a on przybiera negatywny stosunek do kobiet.
Moment przełomowy w uczuciach Wokulskiego do Łęckiej
Stanisław traci złudzenia, gdy jest świadkiem flirtu Starskiego i Izabeli. Nie może znieść tej sytuacji i pogardy jaką darzy go Łęcka. Wokulski postanawia popełnić samobójstwo na torach. Wysiadł na przystanku w Skierniewicach. Był bardzo załamany tym co usłyszał. Zachowuje się niczym romantyczny kochanek. Od śmierci ratuje go Wysocki. Stanisław obwinia go za to, że go uratował. Mówi mu, że nie wolno ratować tego kto chce się zabić. Wraca do Warszawy i zamyka się w sobie. Wpada w straszliwą apatię. Dużo myśli i czyta, a wszystkie książki potwierdzają, że zmarnował kilka lat na bezsens. Pobudza się przy pomocy pani Wąsowskiej. Kobieta bardzo chciała pogodzić Łęcką z Wokulskim. Dużo rozmawiają o emancypacji kobiet. Stanisław wyzwala się z uczucia do Izabeli. Zaczyna częściej wychodzić z domu i spotykać inne kobiety. Sporządza testament. Sprzedaje sklep Szlangbaumowi i wyjeżdża. Zapisuje dużo pieniędzy Ochockiemu i Rzeckiemu. Są różne tezy dotyczące tego co się z nim stało. Jego losy zostają otwarte.
Ignacy Rzecki – to typowy idealista polityczny. Jest człowiekiem niezwykle skromnym i uczciwym. Jest naiwny, ale urzeka swoją dobrocią. Brał aktywny udział w walce podczas Wiosny Ludów oraz w powstaniu styczniowym. Służył idei walki – „za wolność naszą i waszą”. Był subiektem w sklepie Mincla, a później u Wokulskiego. Sklep był dla niego całym życiem. Z wielką pokorą pełni swoje obowiązki. Nie myślał o pomnażaniu majątku. Jest autorem „Pamiętników subiekta”. Tam wyraża swoje opinie i myśli. Wraca tam do najpiękniejszych chwil swojego życia. Jako marzyciel, żyje przeszłością powstańczą. Wciąż liczy, że Francja pomoże wyzwolić Polskę. Jego ideały okazały się być nikomu niepotrzebne.
Ochocki to idealista, zapatrzony na naukę. Należy do arystokracji, jednak żyje rozpamiętując przeszłość. Fascynuje go wiedza i technika. Wizja machiny latającej Geista, fascynuje go. Wyjeżdża z Polski, ponieważ nie znajduje tutaj warunków do rozwoju nauki.
Izabela Łęcka – niezwykle piękna kobieta. Swoją urodą i czarem potrafiła w mig oczarować rozmówcę. Była osobą, która żyła w zupełnie innym świecie. Miała o sobie wysokie mniemanie. Jej trochę spaczony światopogląd wykształciło otoczenie i luksusowe życie. Świat i życie odbiera w całkiem inny sposób niż inni, zwykli ludzie, ponieważ nigdy nie doświadczyła prozy życia. Bardzo dużo podróżowała. Uwielbiała flirty z mężczyznami. Nie przeszkadzało jej nawet, że Stawski to jej kuzyn.
Obraz arystokracji
Arystokracja to zamknięta klasa społeczna, dla której mile widziani są jedynie ludzie z wyższych sfer społecznych, tak jak oni. Wstąpić do tego zamkniętego kręgu mogą jedynie ci, którzy są wybitnymi jednostkami lub dokonali czegoś chlubnego w swoim życiu. Życie jest dla nich wieczną zabawą. Uwielbiali składać sobie wizyty. Bardzo często odwiedzali teatry i koncerty, ponieważ świat, który prezentują jest tak samo sztuczny jak egzystencja arystokracji. Podczas spotkań arystokrata chciał słuchać o normalnych przyziemnych sprawach, ponieważ ich życie płynęło im jedynie na udawaniu i karmieniu zmysłów. Tak naprawdę nigdy nie doświadczyli istoty życia. Izabela Łęcka uważała świat zwyczajny za coś całkiem odmiennego, ale sympatycznego. Podobało jej się to, że zwyczajny świat ciągle ulega zmianie i nic nie jest jednolite. Dostrzegała, że w niższym świecie powstaje wszystko z czego korzysta i co sprawia, że jej świat jest idealny. Pomagała biednym, których spotykała, ale robiła to dla własnego dobrego samopoczucia. Nieszczęśliwy los biedoty tłumaczyła sobie tym, że widocznie musieli popełnić jakiś ogromny grzech, a ta ciężka praca jest ich pokutą. Ona uważała się za anioła, który swoją wielkodusznością powinien współczuć.
Stosunek bohaterów do miłości i małżeństwa
– Celem Izabeli było poznanie idealnego mężczyzny. Według niej małżeństwo nie musi się opierać na miłości, ponieważ ona może pojawić się później, lecz właściwie to i tak byłoby niekonieczne. Jest przekonana, że w małżeństwie nie można znaleźć szczęścia. Najważniejsze jest to aby oboje pochodzili z dobrych i bogatych domów. „Miłość” w mniemaniu Izabeli służy tylko do pomnażania majątku i podtrzymywania rodu arystokratycznego. Łęcka prezentuje wizję, w której dwoje arystokratów łączy się ze sobą i dostaje od Boga pięknego aniołka. Jest taka, ponieważ nigdy nie kochała i zwyczajnie nie zna tego uczucia. Miała chłodny temperament. Jej sposób myślenia warunkuje otoczenie w jakim żyje. Uważa, że w małżeństwie żona jest obrazem a mąż ramą, która go eksponuje. Sama nie ma potrzeby szukania w życiu czegoś więcej.
– Wokulski uważa, wszystkie wydarzenia w jego życiu doprowadziło go do Izabeli. Wierzy w predestynację tego uczucia. Od czasu do czasu ujawnia się jako realista, ale później i tak wraca do swoich przekonań. Rozpatruje miłość w sposób romantyczny. Według Wokulskiego kobieta jest ołtarzem, na którym mężczyzna ma się „spalić”.
– Doktor Szuman rozpatruje miłość jako instynkt, który warunkuje przetrwanie gatunku. Też był kiedyś zakochany, ale gdy jego ukochana umarła przestał wierzyć w uczucie. Podczas rozmowy drwi z Wokulskiego i mówi, że wszystko złego co go spotyka spowodowane jest przez miłość.
– Według Starskiego małżeństwo to pakt zawarty między ludźmi. Zwykły układ. Starski uważa, że wszystko powstaje na podwalinach pieniędzy. Podczas rozmowy z babcią, dostrzega, że chciałby inaczej pojmować małżeństwo i miłość.
– Babcia Starskiego, czyli prezesowa, nie zgadza się z opiniami wnuka. Twierdzi, że między ludźmi musi istnieć uczucie. Babci łatwo jest mówić o miłości, ponieważ ma wszystko czego potrzebuje.